فرهنگ خوددرمانی در افغانستان؛ چرا زنان به مصرف داروهای بدون نسخه مجبور می‌شوند؟

در سایه‌ی فقر، بی‌سوادی و محدودیت‌های بهداشتی، بسیاری از زنان در افغانستان برای درمان بیماری‌های شان به خوددرمانی رو می‌آورند. استفاده‌ی خودسر از داروها، بدون تجویز پزشک، آنان را با مشکل‌های جدی سلامتی روبه‌رو کرده است. در برخی موارد، این مساله برای زنان باردار پیامدهای ناگواری به همراه داشته و حتا منجر به سقط جنین شده است. نبود دست‌رسی به خدمات بهداشتی مناسب، محدودیت‌های اقتصادی و فرهنگی و هم‌چنین کم‌بود اطلاعات پزشکی، زنان را به مصرف داروهای بدون نسخه و توصیه‌های غیرعلمی سوق داده است.

خوددرمانی در سایه‌ی فقر و ناآگاهی
مصرف بی‌رویه‌ی داروها سال‌هاست که در بین مردم افغانستان رواج یافته است. بسیاری از افراد بدون آگاهی از تأثیرات این داروها، از آن‌ها استفاده می‌کنند. در این میان، زنان و دختران به دلیل دسترسی نداشتن به پزشک، فقر اقتصادی و حتا نهادینه‌ شدن فرهنگ خوددرمانی، اقدام به مصرف دارو بدون تجویز پزشک می‌کنند.

رحیمه، باشنده‌ی مزارشریف و مادر چهار فرزند می‌گوید که به دلیل ناآگاهی و ناتوانی مالی، در دوران بارداری خود بدون مراجعه به پزشک دارو مصرف کرده است. این موضوع سبب شد که فرزندش زودتر از موعد به دنیا بیاید. رحیمه می‌افزاید که در تمام بارداری‌هایش داروها را بدون نسخه و تنها بر اساس توصیه‌ی اطرافیان مصرف کرده است.

او پیامد استفاده از دارو به گونه‌ی خودسر را این گونه روایت می‌کند: «وقتی که خیلی جان درد می‌شدم یا دل‌بدی داشتم، داکتر نمی‌رفتم و خودم از دواخانه دوا می‌گرفتم. خبر نداشتم که تأثیر بد داره وگرنه هیچ همونا را نمی‌خوردم؛ اما از دیگه طرف نمی‌شد هم که دوا نخورم، چون خیلی سخت مریض می‌شدم».

به گفته‌ی رحیمه، در دوران بارداری برای کاهش تهوع از قرص‌های مختلفی استفاده کرده که تصور می‌کرد برایش مفید است؛ اما در نهایت، فرزندش در ماه هشتم متولد شد و بسیار ضعیف بود. اکنون که کودکش یک‌ساله شده است، هم‌چنان به اندازه‌ی سنش رشد نکرده است. می‌گوید که ابتدا بر این باور بود که فرزندش دچار سوءتغذیه است؛ اما پس از مراجعه به پزشک مشخص شد که مصرف داروهای خودسر در دوران بارداری، بر رشد کودک تأثیر منفی گذاشته است.

در افغانستان، فقر و بی‌کاری بسیاری از خانواده‌ها را از مراجعه به پزشک محروم کرده است به همین دلیل شمار زیادی از خانواده‌ها تنها زمانی به پزشک مراجعه می‌کنند که بیماری بسیار جدی شده باشد.

رحیمه می‌گوید: «تا که خیلی مریض نشویم، پیش داکتر نمی‌رویم. چون همی که پیش داکتر برویم، یک پلاستیک دوا نوشته می‌کنه که وقتی بخریم، خیلی پیسه میشه. آدم هربار اوقدر پیسه از کجا کند».

افغانستان یکی از کشورهایی است که شهروندان آن کم‌ترین دسترسی را به خدمات درمانی رایگان دارند. بر اساس گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت، هزینه‌ی درمان در افغانستان برای بسیاری از خانواده‌ها کمرشکن است. طبق این گزارش‌ها، بیش از ۶۰ درصد از مردم این کشور برای تأمین هزینه‌ی درمان خود، از دیگر نیازهای اساسی‌شان می‌کاهند. در چنین شرایطی، مراجعه به پزشک برای بسیاری از شهروندان به یک گزینه‌ی غیرممکن تبدیل شده و آنان را به سمت مصرف خودسر دارو سوق داده است.

خوددرمانی، یک فرهنگ عادی در افغانستان

از دهه‌ها به این‌سو خوددرمانی در افغانستان به یک فرهنگ عادی تبدیل شده است، در بسیاری از روستاهای دوردست که دست‌رسی به خدمات پزشکی محدود یا ناممکن است، مردم به استفاده از داروها به گونه‌ی خودسر رو می‌آورند.

مرضیه، دختر جوانی از کابل، می‌گوید که مصرف خودسر دارو در بین مردم افغانستان بسیار رایج است و بسیاری از شهروندان بدون مراجعه به پزشک، دارو مصرف می‌کنند. او می‌گوید که خودش و اطرافیانش هنگام سرماخوردگی یا بیماری‌های فصلی، از مسکن‌های مختلف استفاده می‌کنند تا دردشان تسکین یابد.

او تأکید می‌کند: «در این‌جا هیچ‌کس او قدر زود پیش داکتر نمی‌روند. تقریبا همگی همی رقم است. به ویژه زمستان که شوه در هر خانه دوای ریزش و مسکن پیدا میشه. کسی هم نمی‌تواند که داکتر بروه».

این وضعیت در مناطق روستایی افغانستان بحرانی‌تر است. طبق تحقیقات سازمان‌های بین‌المللی، در برخی مناطق روستایی، به ازای هر ۱۰ هزار نفر، تنها یک پزشک وجود دارد. این کمبود پزشک، همراه با نبود امکانات درمانی و فقر گسترده، باعث شده که بسیاری از مردم مجبور به استفاده‌ی خودسر از داروها شوند.

در کنار مشکل‌های اقتصادی و محدودیت‌های بهداشتی، فشارهای اجتماعی نیز سبب شده که برخی از زنان و دختران از مراجعه به پزشک خودداری کنند.

فریده، دختر جوانی از کابل، می‌گوید که در زمان قاعدگی برای کاهش درد، بدون تجویز پزشک از مسکن‌ها استفاده می‌کند. او در گفت‌وگو با خبرگزاری بانوان افغانستان می‌گوید: «خیلی شرم می‌شدم که بگویم وقتی مریض می‌شوم خیلی شکم درد میشم. چطوری این موضوع را می‌گفتم که پیش قابله بروم. باز وقتی که این‌جا یک دختر جوان پیش قابله برود، مردم پشت سرش گپ جور می‌کند. به همی خاطر بود که وقتی زیاد درد داشتم، پروفن می‌خوردم. حالی هم می‌فهمم که ضرر داره؛ اما بازهم می‌خورم که دردم کم شوه».

تابوهای اجتماعی در افغانستان، دست‌رسی زنان به خدمات بهداشتی را محدود کرده است و بسیاری از آنان از ترس قضاوت اجتماعی، از مراجعه به پزشک خودداری کرده و مشکل‌های جسمی خود را پنهان می‌کنند.

شماری از پزشکان درباره‌ی خطرهای جبران‌ناپذیر استفاده‌ی خودسر از داروها هشدار داده‌ و می‌گویند که مصرف دارو بدون تجویز پزشک، به‌ویژه در زنان باردار، می‌تواند پیامدهای منفی زیادی داشته باشد.

رقیه احمدی، قابله در یکی از شفاخانه‌های خصوصی، تأکید می‌کند که مصرف خودسر داروها می‌تواند منجر به آسیب‌های جدی به مادر و جنین شود. به گفته‌ی او، این داروها ممکن است سبب زایمان زودرس، سوءشکل جنین، نقص‌های فیزیکی پس از تولد و حتا سقط جنین شوند.

این پزشک درباره پیامدهای منفی داروهای خودسر می‌گوید: «استفاده از داروهای خودسر ممکن است انقباض‌های رحمی را تحریک کند و منجر به زایمان زودرس شود. استفاده از داروهای خودسر ممکن است رشد جنین را به تأخیر انداخته و جنین رشد لازم را نداشته باشد و وزن جنین پس از تولد کم باشد».

پزشکان تأکید دارند که مصرف دارو بدون تجویز متخصص می‌تواند عوارضی چون فشار خون بالا، افزایش قند خون، ابتلا به دیابت بارداری و مشکل‌های جدی قلبی برای زنان باردار ایجاد کند. آنان هشدار می‌دهند که زنان نباید هیچ دارویی را بدون مشورت با پزشک مصرف کنند، زیرا برخی از داروهای رایج ممکن است برای زنان باردار و حتا افراد عادی خطرناک باشند.

خوددرمانی در افغانستان نه‌تنها ناشی از فقر اقتصادی است؛ بلکه به دلیل کم‌بود آگاهی، نبود خدمات پزشکی و فشارهای اجتماعی نیز رواج دارد. این مساله سلامت بسیاری از شهروندان، به‌ویژه زنان و کودکان را در معرض خطر قرار داده است. پزشکان تأکید دارند که آگاهی‌بخشی عمومی، بهبود خدمات درمانی و ارائه‌ی راهکارهای اقتصادی برای کاهش هزینه‌های درمان، از جمله اقدام‌های است که می‌تواند این بحران را کاهش دهد.

*نام‌های مصاحبه‌شوندگان در گزارش، مستعار آورده شده است.