روز جهانی رادیو؛ صدای که برای روزنامه‌نگاران زن کم‌رنگ‌تر می‌شود
آی‌نور سعیدپور
هر سال، ۱۳ فبروری به‌عنوان «روز جهانی رادیو» در سراسر جهان گرامی داشته می‌شود. این روز، فرصتی است برای تأکید بر نقش رادیو در اطلاع‌رسانی، آموزش و تقویت آزادی بیان در فرهنگ‌های مختلف. امسال، این مناسبت در وضعیتی فرا می‌رسد که آزادی بیان در افغانستان بیش از هر زمان دیگری تحت محدودیت‌های شدید طالبان قرار گرفته است. در این میان، روزنامه‌نگاران زن در رسانه‌های شنیداری نه‌تنها با کاهش دسترسی به اطلاعات روبه‌رو هستند؛ بلکه به دلیل تعطیلی گسترده‌ی کانال‌های رادیویی، بسیاری از آنان شغل خود را از دست داده‌اند.
رها شمس، خبرنگار از مزارشریف، پنج سال است که در رسانه‌های رادیویی فعالیت دارد. او باوجود چالش‌های فزاینده، هم‌چنان به این حرفه علاقه‌مند است و باور دارد که کار در رادیو نسبت به سایر بخش‌های رسانه‌ای سهولت بیش‌تری دارد. با این‌حال، او تأکید می‌کند که محدودیت‌های طالبان روزبه‌روز شرایط کار را دشوارتر کرده است، به‌ویژه برای زنان. او می‌گوید دسترسی زنان خبرنگار به اطلاعات، چه از طریق نهادهای رسمی و چه در میان مردم، به‌شدت کمتر از مردان است.
افزون بر محدودیت در دسترسی به اطلاعات، طالبان پوشش خاصی را برای خبرنگاران زن تعیین کرده‌اند. شمس می‌گوید که برای ادامه‌ی کارش مجبور به رعایت این قانون است؛ اما خوشحال است که دست‌کم هنگام اجرای برنامه‌های رادیویی نیازی به پوشیدن ماسک ندارد. او با این‌حال تأکید می‌کند که مشکل اصلی خبرنگاران زن، صرفاً مسئله‌ی پوشش نیست؛ بلکه تبعیض‌های ساختاری علیه آنان است.
رها می‌گوید که پس از تسلط دوباره‌ی طالبان، شمار خبرنگاران زن در رسانه‌های شمال افغانستان به‌شدت کاهش یافته است. بسیاری از آنان به دلیل محدودیت‌های فزاینده مجبور به ترک حرفه‌ی خود شده‌اند، درحالی‌که برخی دیگر، به دلیل مشکل‌های مالی یا فشارهای طالبان، از سوی رسانه‌ها اخراج شده‌اند. شمس می‌گوید که بارها به دلیل زن‌بودن از شرکت در نشست‌های خبری منع شده است: «یک‌بار برای پوشش کنفرانسی در یکی از ولایت‌ها دعوت شده بودم؛ اما مسئولان امنیتی اجازه‌ی حضورم را ندادند. نتوانستم گزارش تهیه کنم و وقتی به دفتر برگشتم؛ با حرف‌های تحقیرآمیز مسئول رسانه روبه‌رو شدم.»
شمس با ناراحتی می‌افزاید که طالبان به‌طور کلی، زنان را در جامعه به رسمیت نمی‌شناسند و نقش آن‌ها را نادیده می‌گیرند: «بگذارید صریح بگویم؛ طالبان هیچ ارزشی برای خبرنگاران زن قائل نیستند.»
اهمیت رادیو در میان زنان
نرگس مجیدی، خبرنگار دیگر، شش سال است که در رسانه‌های شنیداری کار می‌کند. او از دوران دانش‌جویی علاقه‌مند به کار در رادیو بوده و باور دارد که این رسانه در میان مردم، به‌ویژه زنان، محبوبیت زیادی دارد.
به گفته‌ی او، بسیاری از زنان و دختران در برنامه‌های اجتماعی از طریق تماس تلفنی با خبرنگاران زن ارتباط برقرار کرده و مشکل‌های اجتماعی‌شان را مطرح می‌کنند. نرگس می‌افزاید که از طریق برنامه‌های رادیویی به آنان آگاهی‌دهی می‌شود.
او تأکید می‌کند که پس از تسلط طالبان، بسیاری از رسانه‌های داخلی به دلیل فشارهای حکومتی یا بحران مالی تعطیل شده‌اند و این امر فضای کاری را برای خبرنگاران، به‌ویژه زنان، محدودتر کرده است.
مرکز خبرنگاران افغانستان به مناسبت روز جهانی رادیو اعلام کرده است که محدودیت‌های طالبان علیه رسانه‌های شنیداری در کشور بی‌سابقه است. این مرکز گزارش داده که در یک سال گذشته، دفترهای دست‌کم هفت رادیو با دستور مستقیم طالبان یا به دلیل محدودیت‌های اعمال‌شده بسته شده‌اند.
بااین‌حال، وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان مدعی است که از رسانه‌های آزاد حمایت می‌کند. خبیب غفران، سخن‌گوی این وزارت، می‌گوید که در حال حاضر ۲۳۴ ایستگاه رادیویی در افغانستان فعال‌اند و ۳۳ ایستگاه جدید پس از تسلط طالبان راه‌اندازی شده است.
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو)، به مناسبت روز جهانی رادیو اعلام کرده است که این رسانه «صداهای متنوع را برای مقابله با چالش‌های مشترک تقویت می‌کند.»
یونسکو در سال ۲۰۱۱، طی سی‌وششمین نشست عمومی خود، روز ۱۳ فبروری را به‌عنوان روز جهانی رادیو تعیین کرد و در سال ۲۰۱۲، این روز به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید. این تاریخ، سالگرد تأسیس «رادیو ملل متحد» در سال ۱۹۴۶ است.
فعالیت رادیویی در افغانستان، نزدیک به یک قرن سابقه دارد. «رادیو کابل» نخستین رسانه‌ی شنیداری کشور بود که در سال ۱۳۰۵ خورشیدی، در دوران شاه امان‌الله خان آغاز به کار کرد؛ اما به‌دلیل جنگ‌های داخلی، فعالیت آن متوقف شد. سپس در سال ۱۳۲۰ خورشیدی، «رادیو افغانستان» تأسیس شد و تا دوره‌ی اول حاکمیت طالبان، زیر همین نام فعالیت می‌کرد. در ابتدا، این رادیو تنها در کابل پخش می‌شد؛ اما بعدها برنامه‌های آن سرتاسری شد و در سال ۱۳۴۲، به نام رسمی «رادیو افغانستان» تغییر یافت.
باوجود تمام این تاریخچه‌ی غنی، امروز رادیو و رسانه‌های شنیداری افغانستان با خطر جدی تعطیلی و محدودیت روبه‌رو هستند، و بیش از همه، زنان خبرنگار از این وضعیت آسیب دیده‌اند.
