محدودیت بر شبکه‌های اجتماعی در افغانستان؛ «دریچه‌ی آگاهی و توان‌مندسازی زنان بسته می‌شود»
گزارش‌گر: ژیلا خاوری | ویراستار: آی‌نور سعیدپور
وزارت مخابرات و تکنالوژی طالبان، اخیراً بر شماری از شبکه‌های اجتماعی از جمله فیس‌بوک و انستاگرام محدودیت‌های تازه‌ای وضع کرده است. این اقدام، چالش‌های گسترده‌ای را در برابر کسب‌وکارهای آنلاین، آموزش دیجیتالی و فعالیت‌های اجتماعی زنان در افغانستان ایجاد کرده است.
مینه احمدی، جامعه‌شناس و تحلیل‌گر اجتماعی که در سال‌های اخیر درباره‌ی تأثیر فن‌آوری و رسانه‌های آنلاین بر زندگی زنان در افغانستان پژوهش کرده، می‌گوید: «محدودیت‌های تازه، دریچه‌ی آگاهی و توان‌مندسازی زنان را تنگ‌تر کرده است.»
برای بررسی تأثیرهای این محدودیت‌ها بر زندگی و کار زنان، گفت‌وگویی انجام داده‌ایم با مینه احمدی، پژوهش‌گر و جامعه‌شناس.
آیدا: محدودشدن شبکه‌های اجتماعی چه پیامدهای بر وضعیت زنان در افغانستان دارد؟
احمدی: این محدودیت در واقع ضربه‌ای بزرگ بر پیکر جامعه‌ی دیجیتالی زنان در افغانستان است. بسیاری از زنان در نبود فرصت‌های کاری حضوری، به فضای مجازی پناه آورده‌اند تا از راه‌های خلاقانه مانند آموزش آنلاین، فروش صنایع‌دستی، طراحی لباس یا تولید محتوای آموزشی و فرهنگی، کسب درآمد کنند. اکنون با محدودشدن فیس‌بوک و انستاگرام، این مسیر تقریباً برای بسیاری بسته شده است.
آیدا: این محدودیت‌ها چه تأثیری بر کسب‌وکارهای خانگی زنان می‌گذارد؟
احمدی: به جرأت می‌توان گفت که بیش از نیمی از کسب‌وکارهای کوچک زنان متوقف شده است. زنانی که در خانه کار می‌کردند -مثلاً فروش شیرینی، لباس سنتی یا صنایع‌دستی- دیگر نمی‌توانند محصولات‌شان را در معرض دید مشتریان بگذارند. فیس‌بوک و انستاگرام برای آنان نه فقط محل فروش، بلکه محل تبلیغ، ارتباط و اعتمادسازی بود. اکنون با بسته‌شدن این فضا، ارتباط مستقیم‌شان با مشتری قطع شده است. افزون بر آن، هزینه‌ی اینترنت با فیلترشکن به‌شدت بالا رفته و از درآمد اندک آنان کاسته است.
آیدا: همان‌گونه که می‌دانیم در سال‌های پسین دختران به آموزش آنلاین رو آورده‌اند، اکنون این وضعیت روند آموزشی آنان را چگونه متحول کرده است؟
احمدی: بسیاری از صنف‌های آموزش زبان انگلیسی، ترکی، فارسی و ریاضی توسط دختران جوان اداره می‌شد. آنان دانش‌آموزان‌شان را از طریق تبلیغات در فیس‌بوک جذب می‌کردند. با محدودشدن این شبکه‌ها، جذب دانش‌آموز و آگاهی‌دهی به دختران تقریباً متوقف شده است. بعضی‌ها تلاش کرده‌اند صنف‌های خود را به تلگرام یا گوگل‌میت تغییر دهند؛ اما این پلتفرم‌ها آن سهولت تبلیغ و ارتباط را ندارند. دانش‌آموزان جدید کم‌تر جذب می‌شوند و این یعنی درآمد ماهانه به نصف یا کم‌تر رسیده است.
آیدا: شماری از کاربران برای دست‌رسی به شبکه‌های اجتماعی از فیلتر شکن (وی‌پی‌ان)، اسفاده می‌کنند. آیا این گزینه می‌تواند مشکل را حل کند؟
احمدی: بله، استفاده از وی‌پی‌ان‌ها در ظاهر راه‌حل است؛ اما چند مشکل دارد. نخست این که مصرف اینترنت را دو تا سه برابر می‌کند. دوم، سرعت ارتباط بسیار پایین می‌آید و تماس‌های ویدیویی که برای آموزش آنلاین حیاتی است، قطع‌ووصل می‌شود. سوم، فیلترشکن‌ها امنیت ندارند و احتمال سرقت اطلاعات شخصی، عکس‌ها یا پیام‌ها وجود دارد. بنابر این، این یک راه موقتی و ناامن است، نه راه‌حل واقعی.
آیدا: گفتید که استفاده از وی‌پی‌ان‌ها خطراتی از نظر امنیت و حریم خصوصی دارد، پس زنان چگونه می‌توانند از خود محافظت کنند؟
احمدی: درست است. بسیاری از وی‌پی‌ان‌ها رایگان ولی خطرناک اند. اطلاعات کاربران را ذخیره می‌کنند و حتا ممکن است تصویرهای شخصی یا مکالمه‌ها را بفروشند. توصیه می‌کنم زنان از فیلترشکن‌های معتبر و پولی استفاده کنند، رمزهای قوی داشته باشند و از ورود به لینک‌های ناشناس پرهیز کنند. هم‌چنان بهتر است حساب‌های کاری و شخصی جدا باشند تا امنیت بیش‌تر تأمین گردد.
آیدا: پیش‌تر کارشناسان سازمان ملل گفته محدودشدن شبکه‌های اجتماعی و کیفیت اینترنت، بر سلامت، روان و روابط اجتماعی زنان تاثیر منفی می‌گذارد. به نظرتان آسیب‌پذیری زنان از این جنبه‌ها چگونه است؟
احمدی: تأثیرها بسیار جدی است. برای بسیاری از دختران، فضای مجازی تنها روزنه‌ی ارتباط با جهان بیرون بود. آنان احساس می‌کردند که دیده می‌شوند، ارزش دارند و می‌توانند اثرگذار باشند. اکنون که این ارتباط قطع شده، بسیاری دچار احساس انزوا، افسردگی و بی‌انگیزگی شده‌اند. در گفتگوهایی که با برخی از آنان داشتم، می‌گفتند: «احساس می‌کنیم دوباره به عقب برگشتیم.» این جمله، از نظر جامعه‌شناختی، بسیار دردناک است.
آیدا: آیا این محدودیت‌ها باعث افزایش فاصله‌ی جنسیتی در عرصه‌ی فن‌آوری نیز می‌شود؟
احمدی: قطعاً. مردان معمولاً ابزارهای فنی، گوشی‌های بهتر و دست‌رسی به وی‌پی‌ان‌های مطمئن‌تر دارند. در حالی که زنان -به‌ویژه در خانواده‌های محافظه‌کار- اجازه یا امکان نصب این ابزارها را ندارند.
در نتیجه، دست‌رسی مردان به فن‌آوری بیش‌تر شده و زنان عملاً از فضای دیجیتال حذف می‌شوند. این به‌معنای عقب‌ماندن زنان در مهارت‌های قرن جدید است.
آیدا: از دید شما، در کوتاه‌مدت چه اقدام‌های می‌تواند وضعیت را اندکی بهتر کند؟
احمدی: سه اقدام فوری لازم است:
۱. آگاهی دیجیتال: زنان باید با استفاده از کارگاه‌ها و آموزش‌های آنلاین یاد بگیرند چگونه از ابزارهای امن‌تر و جاگزین استفاده کنند.
۲. پشتیبانی از صنف‌های آموزشی: نهادهای مدنی می‌توانند صنف‌های آنلاین را در پلتفرم‌هایی چون گوگل‌میت یا تلگرام بازسازی کنند.
۳. ایجاد شبکه‌های محلی زنان دیجیتال: این شبکه‌ها می‌توانند تجربه‌ها و منابع را به اشتراک بگذارند تا هیچ زنی احساس تنهایی نکند.
آیدا: در میان‌مدت و بلندمدت، چه تغییرهای باید صورت گیرد تا زنان دوباره در فضای آنلاین رشد کنند؟
احمدی: در میان‌مدت، باید به‌صورت ساختاری برنامه‌هایی برای توان‌مندسازی دیجیتال زنان طراحی شود؛ مثل آموزش تولید محتوا، بازاریابی آنلاین و امنیت سایبری.
در بلندمدت، افغانستان نیازمند سیاست‌های شفاف دیجیتال است –قانون‌های که به جای محدودسازی، دست‌رسی برابر و امن را تضمین کند. اگر این سیاست‌ها تدوین نشود، ما با نسلی روبه‌رو می‌شویم که از فن‌آوری عقب مانده است.
آیدا: با توجه به وضعیت کنونی و چالش‌های که محدودشدن شبکه‌های اجتماعی به وجود می‌آید، آیا شما تجربه‌ها یا نمونه‌های موفق از کشورهای دیگر دارید که بتوان برای افغانستان از آن آموخت؟
احمدی: بله، در برخی کشورهای منطقه، مانند ایران یا ترکیه، زنان با استفاده از پلتفرم‌های بومی و گروه‌های تلگرامی منسجم، توانسته‌اند فعالیت خود را ادامه دهند. در افغانستان نیز اگر گروه‌های محلی منظم ایجاد شود، می‌توان شبکه‌ای از حمایت متقابل میان زنان فعال دیجیتال شکل داد.
آیدا: اگر این محدودیت‌ها ادامه یابد، آینده‌ی حضور دیجیتالی زنان افغانستان را چگونه می‌بینید؟
احمدی: صادقانه بگویم، اگر این وضعیت برای یک سال دیگر دوام کند، شکاف دیجیتالی میان زنان و مردان دو برابر خواهد شد. بسیاری از زنان مهارت‌های خود را از دست می‌دهند و نسل تازه‌ی دختران از فن‌آوری فاصله می‌گیرند. اما اگر هم‌زمان حمایت‌های آموزشی و فنی صورت گیرد، امید بازگشت وجود دارد.
