خاموشی صدا و پوشاندن صورت؛ نگاهی به کار خبرنگاران زن افغانستانی در روز جهانی آزادی مطبوعات

امروز سوم می، برابر با روز جهانی آزادی مطبوعات است. این روز در حالی گرامی داشت می‌شود که رسانه‌ها در افغانستان پس از دو دهه تلاش و پیش‌رفت، اکنون با محدودیت‌های شدید از سوی طالبان روبه‌رو اند. خبرنگاران، به‌ویژه زنان، در فضای پر از سانسور، تهدید، تبعیض و محرومیت از دست‌رسی به اطلاعات فعالیت می‌کنند. آنان می‌گویند رسانه‌هایی که روزی صدای مردم بودند؛ امروز در سایه‌ی ترس و فشار خاموش شده‌اند.

میترا مرادی، گوینده و تهیه‌کننده‌ی یکی از رادیوهای محلی در هرات بود. او بیش از دو سال تجربه‌ی کار در رسانه‌ها را دارد که با برنامه‎‌های روزانه‌اش، در میان شنوندگان به صدای شناخته‌شده تبدیل شده بود؛ زنی که در رادیو از مسایل اجتماعی، فرهنگی و دغدغه‌های روزمره‌ی مردم می‌گفت.

در این مدت کارش تنها گویندگی نبود؛ متن می‌نوشت، موضوع‌های متفاوت می‌ساخت و گفت‌وگوهای مردم را در برنامه‌هایش بازتاب می‌داد؛ اما با بازگشت طالبان به قدرت، فضای رسانه‌ای در افغانستان به‌سرعت تغییر کرد. نخست محدودیت‌هایی بر نوع پوشش و حضور زنان وضع شد و سپس پخش صدای زنان در برخی رسانه‌ها به‌طور کامل ممنوع گردید.

میترا، مانند بسیاری از هم‌کاران زنش، یک روز با خبر شد که دیگر اجازه ندارد پشت میکروفون بنشیند. مدیر رادیو به او گفت که «پخش صدای زن خلاف دستور تازه است». برای میترا، این نه فقط پایان یک شغل؛ بلکه پایان یک بخش مهم از هویتش بود. «صدای من دیگر جایی در رادیو نداشت؛ این یعنی من دیگر نبودم».

او پس از آن روز، در خانه ماند؛ اما ماندن در خانه برای زنی که صبح‌ها را با ضبط و تولید برنامه آغاز می‌کرد، آسان نبود. هر روز برایش یادآور خاموشی میکروفونی بود که زمانی صدای زندگی‌اش بود. می‌گوید: «خانه برایم کوچک شده بود؛ چون دنیایم پشت در استودیو مانده بود».

در همان روزها، برخی از هم‌کارانش تصمیم گرفتند که افغانستان را ترک کنند و شماری دیگر کاملا از رسانه فاصله گرفتند؛ اما میترا، با وجود فشارها، نخواست کار رسانه را کنار بگذارد. در خانه‌اش، با تلفن ساده و میکروفون کوچک، ضبط‌های کوتاه آموزشی و فرهنگی انجام می‌دهد و آن‌ها را نگه می‌دارد تا روزی که شاید دوباره بتواند نشرشان کند.

او اکنون در خانه دفترچه‌یی یادداشت‌هایی از ایده‌ها و طرح‌هایی دارد که هنوز به اجرا نرسیده‌اند. گاه در سکوت شب، صدای خودش را بازپخش می‌کند و به گذشته فکر می‌کند. «هرچند فعلاً مخاطبی ندارم؛ اما صدایم را از یاد نمی‌برم. هنوز هم خودم را یک خبرنگار می‌دانم».

میترا باور دارد که سانسور و خاموشی کوتاه مدت است؛ اما اندیشه‌ها خاموش‌شدنی نیست. او هنوز امیدوار است که روزی دوباره پشت میکروفون برگردد و این بار، نه تنها صدای خودش؛ بلکه صدای زنان دیگر را هم به گوش جهان برساند.

بانو مرادی به مناسبت روز جهانی آزادی مطبوعات می‌گوید که جهان نباید فراموش کند که در افغانستان، زنان خبرنگاری هستند که بدون تریبون و بی‌صدا، هنوز تلاش می‌کنند زنده بمانند و امید را در دل‌های خود نگه دارند.

او از نهادهای بین‌المللی می‌خواهد که صدای زنان خبرنگار افغانستانی را جدی بگیرند و از آزادی بیان به‌گونه‌ای واقعی پشتیبانی کنند، نه فقط با پیام‌های نمادین. «ما تنها نیاز به همدردی نداریم؛ بلکه به حمایت عملی، ایجاد فرصت‌های واقعی و باز کردن فضا برای ادامه کار خبرنگاری نیاز داریم».

این خبرنگار زن به دیگر خبرنگاران در افغانستان، چه آنان که هنوز کار می‌کنند و چه آنانی که خانه‌نشین شده‌اند، چنین پیامی دارد: «خاموشی ما هم نوعی مقاومت است. اگر نمی‌توانیم از پشت میکروفون حرف بزنیم، از راه نوشتن، از راه ایستادگی و حتی تنها با نرفتن از کشور، نشان می‌دهیم که هنوز هستیم. تا زمانی نفس می‌کشیم، امید به برگشتن صدا هم زنده است».

ایستادگی در ناامیدی

در حالی که آزادی مطبوعات محدود شده؛ اما هنوز زنانی اند که در قاب تصویر یا پشت کمره، با وجود تمام محدودیت‌ها تلاش می‌کنند در همان فضای اندک باقی بمانند و رسانه‌ها را زنده نگه دارند. دیگر هدف‌شان آزادی بیان نیست؛ بلکه تنها می‌خواهند که نفس رسانه‌ها قطع نشود. آنان می‌گویند که حضورشان هرچند کم‌رنگ است؛ اما هنوز نشانه‌ای از ادامه‌ی حیات رسانه‌هاست.

الهه همدرد، از معدود خبرنگاران زن در یکی از رسانه‌های تصویری محلی در هرات است. او هنوز در فضای بسته‌ی کنونی به کارش ادامه می‌دهد. پیش از تحولات سیاسی در برنامه‌های اجتماعی، گزارش‌های شهری و مصاحبه با مسئولان سهم فعالی داشت. تصویرش روی صفحه‌ی تلویزیون برای خیلی‌ها آشنا بود.

با روی‌کار آمدن طالبان، همه‌چیز تغییر کرد. قوانین تازه و محدودیت‌های سخت‌گیرانه، نقش او را نیز در رسانه بسیار محدود ساخت. اکنون دیگر با هم‌کاران مرد گفت‌وگو نمی‌تواند، برای تهیه‌ی گزارش از بیرون اجازه ندارد و حجاب سخت‌گیرانه‌ای نیز بر او تحمیل شده است.

او می‌گوید دیگر خودش را مانند گذشته احساس نمی‌کند. در برنامه‌ها تنها ظاهر می‌شود؛ اما از درون حس می‌کند صدایش گرفته شده است. «گاهی فکر می‌کنم فقط برای پر کردن تصویر هستم، نه برای رساندن پیام یا تغییر».

او می‌افزاید که هر گزارش و مطلبی که تهیه می‌کند، نخست باید از فیلتر سانسور بگذرد. بسیاری از آن‌چه می‌نویسد یا ضبط می‌کند، هرگز به نشر نمی‌رسد. الهه می‌گوید دیگر حتا در نوشتن یک جمله‌ی ساده باید چند بار فکر کند که مبادا مشکلی پیش نیاید. «سانسور این‌جا فقط بیرونی نیست، کم‌کم وارد ذهن‌ آدم می‌شود».

با این‌که بسیاری از هم‌کارانش کار رسانه را ترک کرده‌اند یا کشور را رها کرده‌اند، او هنوز مانده است. دلیلش را باور به کار خبرنگاری و مسئولیتی می‌داند که در برابر مردم حس می‌کند. «نمی‌توانم بی‌تفاوت باشم. اگر همه ما برویم، چه کسی روایت کند؟»

الهه، می‌گوید روز جهانی آزادی مطبوعات برایش یادآور روزهایی است که خبرنگار بودن افتخار بود، نه جرم. او با اندوه از شرایطی یاد می‌کند که در آن، خبرنگاران به جای پرسیدن سوال، باید متوجه باشند که دیده نشوند. «این روزها ما بیش‌تر نگران خاموش شدنیم تا شنیده شدن. ولی هنوز هم این روز برای ما معنا دارد؛ چون یادآور چیزهایی است که داشتیم و شاید دوباره بتوانیم به‌دست بیاوریم».

او از جامعه‌ی جهانی می‌خواهد که وضعیت رسانه‌ها و خبرنگاران در افغانستان را فراموش نکنند. به‌ویژه زنان خبرنگاری که با کم‌ترین امکانات، در سخت‌ترین شرایط، هم‌چنان ایستاده‌اند. الهه می‌گوید: «این‌که ما هنوز کار می‌کنیم، به این معنی نیست که شرایط‌مان عادی‌ست. ما زیر فشاریم؛ اما هنوز امید داریم. پیام من به زنانی مانند خودم این است که حتی اگر صدایتان گرفته شد، بودن‌تان خودش یک پیام به دنیا و به آینده است».

تهدید و بازداشت

هم‌چنان مرکز حمایت از خبرنگاران افغانستان، با نشر بیانیه‌ای به‌مناسب این روز از شرایط دشوار خبرنگاران، به‌ویژه زنان خبرنگار، در کشور ابراز نگرانی کرده است. در این بیانیه آمده که خبرنگاران افغانستانی، اکنون در فضایی فعالیت می‌کنند که آزادی بیان و دست‌رسی به اطلاعات به شدت محدود شده است.

در این بیانیه از فشارهای سیاسی و امنیتی بر خبرنگاران، مسدود شدن منابع مالی رسانه‌ها و تلاش طالبان برای خاموش ساختن صدای مستقل رسانه‌ای نیز یادآوری شده است. براساس یافته‌های این نهاد، از ماه می ۲۰۲۴ تاکنون، دست‌کم ۲۱۵ مورد نقض آزادی رسانه‌ها ثبت شده که شامل ۱۷۵ مورد تهدید و ۴۰ مورد بازداشت است.

این نهاد هم‌چنان با اشاره به این‌که ۱۶ ولایت کشور شاهد محدودیت‌های شدید رسانه‌ای هستند، نوشته است که بسیاری از رسانه‌ها تعطیل شده، نشر تصاویر زنان در تلویزیون‌ها ممنوع گشته و صدای زنان از رادیوها حذف شده است.

مرکز حمایت از خبرنگاران افغانستان در بندی از این بیانیه از جامعه‌ی جهانی خواسته است که نسبت به وضعیت رسانه‌ها در افغانستان بی‌تفاوت نباشد و از ادامه‌ی فعالیت روزنامه‌نگاران در شرایط دشوار حمایت کند.

ریچارد بنت، گزارش‌گر ویژه‌ی حقوق بشر سازمان ملل برای افغانستان نیز روز شنبه ۱۳ ثور در پیامی به همین مناسبت، آزادی بیان را برای تحقق تمام حقوق بشر مهم دانست. او از طالبان خواست که فورا همه‌ی خبرنگاران بازداشت شده را از زندان‌ها آزاد کند.

آقای بنت، با اشاره به وضعیت خبرنگاران در افغانستان گفت: «امروز من به کسانی که به دلیل ابراز عقیده خود بازداشت شده‌اند، ادای احترام می‌کنم.»

هم‌چنان دفتر هیأت معاونت سازمان ملل متحد در افغانستان (یوناما)، به مناسبت روز جهانی آزادی مطبوعات اعلام کرده که با محدودیت‌های قابل توجهی که طالبان اعمال کرده، دست‌اندرکاران رسانه‌‌ها با «تهدید، بازداشت، شکنجه و بدرفتاری» مواجه‌اند. یوناما می‌گوید در این میان خبرنگاران زن بیش از همه متاثر شده‌اند.

روزا اوتنبایوا، نماینده‌ی ویژه‌ی سرمنشی ملل متحد برای افغانستان گفته که رسانه‌‌ها بنیاد یک جامعه‌ی «آگاه و پویا» را تشکیل می‌دهند و باید از آن‌ها حفاظت شود.

او با تاکید بر این‌که موجودیت رسانه‌ی سالم برای تأمین شفافیت، اعتماد عمومی و حکومت‌داری خوب ضروری است، گفت: «ما در افغانستان شاهد روال ثابت و پی‌گیر فرسایش رسانه‌های آزاد و مستقل هستیم».

تاکید بر آزادی خبرنگاران

آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد نیز تاکید کرده که خبرنگاران در همه جا باید بتوانند آزادانه و بدون ترس یا جانب‌داری گزارش دهند. گوترش گفت: «آزادی مردم به آزادی مطبوعات بسته‌گی دارد.»

او در پیامی ویدئویی که در حساب کاربری خود در اکس منتشر کرده گفته است که اگر روزنامه‌نگاران قادر به کار آزادانه نباشند، همه «ضرر» می‌کنند.

او گفته است: «در جهانی که گرفتار درگیری و تفرقه است، روز جهانی آزادی مطبوعات یک حقیقت اساسی را برجسته می‌کند: آزادی مردم به آزادی مطبوعات بسته‌گی دارد».

دبیرکل سازمان ملل روزنامه‌نگاری آزاد و مستقل را «ستون فقرات» پاسخ‌گویی، عدالت، برابری و حقوق بشر دانسته است.

این در حالی‌ست که طالبان، در بیش‌‌از سه سال باوجود سرکوب آزادی‌های اساسی شهروندان و سلب حقوق شان به‌شمول حق آزادی بیان؛ اما هیچ یک از گزارش‌ها مبنی بر سانسور رسانه‌ها را نمی‌پذیرند.

سال گذشته در چنین روزی ذبیح‌الله مجاهد، سخن‌گوی ارشد طالبان گفت که همه‌ی رسانه‌ها در افغانستان در فعالیت‌ و نشرات شان آزاد استند.

نام مصاحبه شوندگان به دلیل مشکلات امنیتی مستعار انتخاب شده است.