روز جهانی معلولان؛ نگاه «تبعیض‌آمیز» جامعه به دختران معلول در افغانستان
لیدا بارز
کودکی‌اش بدون داشتن هیچ دوستی سپری شد. به دلیل معلولیت، نتوانست با دختران هم‌سن و سالش هم‌بازی شود و دوستی پیدا کند. معلولیت را عیب نمی‌داند؛ اما از برخورد مردم در اجتماع و نگاه آنان نسبت به خود و دیگر افراد دارای معلولیت نگران است. بهشته می‌گوید: «با نگاه بدی به ما می‌نگرند، گاهی تمسخر می‌کنند و همیشه با فکر ‘نشدن’ و ‘نتوانستن’ به ما نگاه می‌کنند؛ گویا افراد دارای معلولیت از دیگر انسان‌های جامعه جدا هستند».
سوم دسامبر، برابر با سیزدهم قوس، «روز جهانی افراد دارای معلولیت» است. در این روز، شماری از دختران دارای معلولیت در ولایت بلخ، از نابرابری در دست‌رسی به آموزش، خدمات درمانی، بی‌عدالتی، بی‌توجهی دولت و برخوردهای «تحقیرآمیز» در اجتماع گلایه می‌کنند.
بهشته، دختر ۱۸ساله و دانش‌آموز صنف یازدهم، از زمان تولد برآمدگی‌ای در پشت شانه‌هایش دارد. او می‌گوید که این مشکل برایش دردی ایجاد نمی‌کند؛ اما برای درمان آن بارها به پزشک مراجعه کرده است. بااین‌حال، امکان تداوی و جراحی در افغانستان وجود ندارد. بهشته، برای درمان باید به خارج از کشور سفر کند؛ اما مشکلات اقتصادی مانع این کار شده است.
باوجود مشکل جسمی که دارد، توانسته است تا صنف یازدهم درس بخواند. بااین‌حال، به دلیل معلولیت، در دوران مکتب از سوی هم‌صنفی‌هایش نادیده گرفته شده است. او در گفت‌وگو با خبرگزاری بانوان افغانستان، می‌گوید: «وقتی دانش‌آموز مکتب بودم، هیچ هم‌صنفی‌ای نداشتم، نه دوستی و نه رفیقی. وقتی در جمع افراد سالم می‌رفتم، اجازه نمی‌دادند در میان‌شان باشم، دوست شوم و صحبت کنم».
جنگ، ناامنی، مشکلات روانی مادران در دوران بارداری، استفاده خودسرانه از داروها در این دوره و در بسیاری از موارد، دریافت نکردن واکسن پولیو در کودکی، از عواملی هستند که می‌توانند بر بروز معلولیت در افراد تاثیر بگذارند.
بهشته، معلولیت را پدیده‌ای کاملا طبیعی می‌داند و می‌گوید: «ما هم انسان هستیم و به انتخاب خود معلول نشده‌ایم. طبیعی‌ست که فردی که یک عضو از بدنش را ندارد، توانایی‌های دیگری داشته باشد که شاید افراد سالم نداشته باشند؛ اما جامعه‌ی ما تنها به ظاهر افراد توجه می‌کند. وقتی نقصی در کسی می‌بینند، رفتارشان تغییر می‌کند و برخوردهایی دوگانه نشان می‌دهند».
برخلاف باورهای رایج در جامعه و رفتارهای «نامناسب» مردم با افراد دارای معلولیت، خانواده بهشته از او حمایت کرده‌اند تا بتواند آموزش ببیند و به هدف‌هایش دست یابد.
بهشته می‌گوید: «با بسته بودن مکتب‌ها نمی‌توانم به هدف‌هایم برسم؛ اما با این وجود تلاش می‌کنم درس بخوانم. بزرگ‌ترین هدف من باز شدن مکتب‌ها و ادامه آموزش‌هایم است. می‌خواهم در آینده روان‌شناس شوم. هم‌چنین تصمیم به ازدواج ندارم، چون در جامعه‌ی ما کسی حاضر به ازدواج با فرد معلول نیست».
پولیو؛ چالش پابرجا در افغانستان
پولیو یکی از عوامل اصلی فلج کودکان در افغانستان است. سازمان بهداشت جهانی در تازه‌ترین گزارش خود (۲۰ نوامبر سال جاری) اعلام کرده است که در سال ۲۰۲۴، ۲۳ مورد مثبت پولیو در افغانستان، ثبت شده است؛ این در حالی است که سال پیش تنها شش مورد مثبت، همگی در ولایت ننگرهار، گزارش شده بود.
بر اساس آخرین گزارش این سازمان، در سال ۲۰۲۴ تنها ۱۲ مورد مثبت پولیو در ولایت قندهار، ثبت شده است.
یلدا دانش*، ۲۹ساله، در دو سالگی به بیماری فلج کودکان (پولیو) مبتلا شد. این بیماری باعث شد هر دو پای او از حرکت بازبمانند.
رفت‌وآمد و انجام امور روزمره برای یلدا، دشوار بود. او درباره‌ی برخورد خانواده و نگاه اطرافیانش از آن دوران، به خبرگزاری بانوان افغانستان، چنین روایت می‌کند: «چالش‌های زیادی را پشت سر گذاشتم. زمانی که دانش‌آموز و دانش‌جو بودم، به‌سختی می‌توانستم راه بروم. از هر طرف با محدودیت‌ها و موانع مواجه شدم. در گذشته، خانواده و دوستان نزدیک دید مثبتی نداشتند. خانواده‌ام در روزهای نخست مواجهه با چالش معلولیت، تصور می‌کردند که من بار دوش خود، خانواده و جامعه هستم. آنان معلولیت را عیب می‌دانستند. همسایه‌ها نیز می‌گفتند: دختر فلانی معلول است».
با وجود این مشکلات، یلدا، موفق شد آموزش‌های ابتدایی و عالی خود را در رشته‌ی روان‌شناسی در دانش‌گاه بلخ به اتمام برساند. او با باورهای جامعه که معلولیت را «عیب» می‌دانستند، مبارزه کرد و توانست نگاه اطرافیانش را تغییر دهد.
او و دیگر افراد دارای معلولیت در دوران جمهوری از طریق «کتاب‌چه معلولیت»، کمک‌های نقدی سالانه به مبلغ ۶۰ هزار افغانی دریافت می‌کردند. پس از به قدرت رسیدن طالبان، در آگست ۲۰۲۱، این کمک‌ها ابتدا به ۳۰ هزار افغانی در سال و سپس به ۱۸ هزار افغانی کاهش یافت.
یلدا در این‌باره می‌گوید: «کمک‌های نقدی نیز به سختی و با مشکلات زیادی به دست می‌آید. علاوه بر این، به خدمات درمانی نیاز دارم؛ اما هیچ نهادی حمایتی از ما نکرده است».
خانم دانش، خواستار توجه و حمایت نهادها از معلولان است. او هم‌چنین تاکید دارد که باید در زمینه‌ی تغییر نگرش افراد سالم جامعه نسبت به افراد معلول، آگاهی‌دهی صورت گیرد. یلدا، می‌گوید: «شاید از طریق آگاهی‌دهی، جامعه و محیط اطراف ما تغییر کند. افراد دارای معلولیت باید سهمی در جامعه داشته باشند و به ویژه زنان و دختران معلول باید فعال شوند».
یلدا، می‌افزاید که افراد دارای معلولیت اکنون بیش‌تر در انزوا به سر می‌برند. او می‌گوید: «اگر من توانایی داشته باشم، تلاش می‌کنم آنان را از انزوا بیرون آورده و از طریق آگاهی‌دهی به تغییر جامعه کمک کنم. در آینده نیز می‌خواهم مکانی برای زنان دارای معلولیت ایجاد کنم تا افرادی مانند من بتوانند کار کنند و درس بخوانند».
«خانه‌نشین و منزوی شدم»
زهرا علی‌زاده*، یکی دیگر از قربانیان پولیو از ولایت بلخ، به خبرگزاری بانوان افغانستان، می‌گوید که جنگ و ناامنی، عدم دست‌رسی به خدمات بهداشتی، به‌ویژه عدم دریافت واکسن پولیو در زمان مناسب، از عواملی بوده که او از یک‌سالگی دچار این مشکل شده است.
خانم علی‌زاده، با وجود این‌که پاهایش از حرکت بازمانده‌اند، آموزش‌های عالی خود را در رشته‌ی حقوق و علوم‌سیاسی به پایان رسانده و مدتی در دست‌گاه حقوقی کشور فعالیت کرده است. پس از روی‌کار آمدن طالبان، شغل خود را از دست داده و به خانه‌نشینی افتاده است.
دشواری‌های حرکتی و وضع قوانین سخت‌گیرانه‌‌ی طالبان، همراه با ترک اجباری شغل، تاثیرات زیادی بر روان زهرا گذاشته است.
او در گفت‌وگو با خبرگزاری بانوان افغانستان، می‌گوید: «خانه‌نشینی اجباری برای من پر از یأس و ناامیدی است. فشارهای اجتماعی و اقتصادی باعث شده که گوشه‌نشین و منزوی شوم. احساس می‌کنم فردایی وجود ندارد و همه درهای زندگی به روی زنان بسته شده است».
علی‌زاده، درباره‌ی برخورد جامعه با معلولان چنین روایت می‌کند: «در دوران جمهوری وقتی کار می‌کردم، به دلیل معلولیت، رفتار اطرافیانم با من بدون شک متفاوت از دیگران بود. بعضی وقت‌ها حس ترحم بیش از حد و گاهی نگاه‌های تمسخرآمیز آنان مرا آزار می‌داد».
او اضافه می‌کند که هنوز بستر اجتماعی افغانستان، آمادگی پذیرش افراد دارای معلولیت را به‌طور یک‌سان ندارد. او می‌گوید: «هنوز فرهنگ پذیرش افراد معلول به عنوان انسان‌هایی که حق دارند مانند دیگران در جامعه زندگی کنند، نهادینه نشده است».
پس از به قدرت رسیدن طالبان، فرصت‌های دادخواهی برای افراد دارای معلولیت، سهم سه‌درصدی آنان در حکومت و امکان اخذ بورسیه‌های آموزشی از آنان گرفته شده است. محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های طالبان. بیش‌تر بر معلولان زن و دختر تاثیر منفی گذاشته است.
زهرا علی‌زاده، در این مورد بیان می‌کند: «در بیش از سه سال اخیر، افراد دارای معلولیت بیش‌تر دچار آسیب‌های روحی و روانی شده‌اند. با دشوارتر شدن شرایط، این افراد بیش‌تر مورد بی‌مهری، تحقیر و بی‌توجهی از سوی خانواده‌ها قرار می‌گیرند».
در حال حاضر، افغانستان و پاکستان تنها کشورهای جهان هستند که نتوانسته‌اند بیماری پولیو را ریشه‌کن کنند.
در حالی از روز جهانی معلولان در جهان گرامی‌داشت می‌شود، که در افغانستان ۱۸۹ هزار و ۶۳۵ فرد معلول وجود دارد.
وزارت امور شهدا و معلولین طالبان. در سال جاری اعلام کرد که این وزارت تا کنون ۶۵۳ هزار و ۲۶۵ یتیم، بیوه و معلول را در افغانستان شناسایی کرده است.
عبدالحکیم حقانی، معین این وزارت، در یک کنفرانس خبری افزود که از مجموع آمار فوق، ۳۶۹ هزار و ۵۳۳ نفر یتیم، ۱۸۹ هزار و ۶۳۵ معلول و ۹۴ هزار و ۹۷ نفر بیوه هستند.
بر اساس تصمیم مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۲، سوم دسامبر، مصادف با ۱۳ قوس، به عنوان روز جهانی افراد دارای معلولیت بزرگ‌داشت می‌شود.
این روز در حالی فرا می‌رسد که در افغانستان، بر اثر بیش از چهار دهه جنگ، ده‌ها هزار نفر کشته، زخمی و معلول شده‌اند.
