سقط جنین و نبود پزشک؛ دشواری‌های زنان مهاجر در مسیر بازگشت به افغانستان

در حالی‌که روند بازگشت اجباری مهاجران افغانستانی از پاکستان و ایران هم‌چنان ادامه دارد، این بازگشت برای برخی خانواده‌ها با مشکل‌های فراوانی هم‌راه است. زنان و کودکان در مسیر بازگشت با کم‌بود امکانات اولیه، نبود پزشک و لوازم بهداشتی و وضعیت دشوار در راه‌های خامه و ناهموار روبه‌رو هستند. بسیاری از زنان باردار در این مسیر طولانی و پرخطر، پس از تحمل روزها و شب‌های بی‌پناهی، با دردهای شدید دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند و برخی از آنان در این وضعیت جان خود یا فرزندشان را از دست می‌دهند.

خماری، ۲۹ساله‌ای از سمنگان، یکی از همین زنان است که زندگی‌اش در مسیر بازگشت از پاکستان دگرگون شد. او، در نوجوانی ازدواج کرده و هم‌راه با شوهرش برای یافتن روزگار بهتر به پاکستان رفته بود. به‌ گفته‌ی خودش زندگی در آن‌جا آسان نبود؛ خانواده‌اش مدام از جایی به جای دیگر کوچ می‌کردند و شوهرش با کار در فابریکه‌ی «کفش‌سازی»، هزینه‌ی زندگی را به‌ سختی تأمین می‌کرد. او می‌گوید: «زندگی سخت بود؛ اما تحمل می‌کردیم، چون وضعیت در افغانستان هم خوب نبود».

خماری، از روزهایی می‌گوید که ترس از بازداشت در پاکستان و آینده‌ی نامعلوم در افغانستان، او را در میان امید و هراس گرفتار کرده بود. او می‌افزاید که با روی کار آمدن طالبان نگرانی‌اش از بازگشت در کشورش  بیش‌تر شد؛ اما در عین حال، آرزو داشت فرزندش در محیطی امن‌تر به دنیا بیاید. او می‌گوید: «وقتی باردار شدم، خوش‌حال بودم که شاید این طفل در جای امن‌تری به دنیا بیاید».

اما این آرزو دیری نپایید و چند ماه پیش خماری به هم‌راه خانواده‌اش در پاکستان بازداشت و سپس به افغانستان اخراج شد. او که به‌دلیل ناامنی‌ها و مشکل‌های اقتصادی به پاکستان پناه برده بود، اکنون با دل‌ شکستگی از مرگ کودکش در مسیر بازگشت به کشورش یاد می‌کند.

چند ماه پیش در جریان بازگشت اجباری از پاکستان، خماری در چهارمین ماه بارداری‌اش بود. او و خانواده‌اش شب‌هنگام از مرز بدون آب، غذا یا امکان استراحت عبور داده شدند. ساعت‌ها پیاده‌روی و جابه‌جایی با موتر باری، فشار و خستگی شدیدی بر او وارد کرد تا جایی‌که دردهای غیرقابل‌ تحملی در شکمش آغاز شد. به‌گفته‌ی او در آن مسیر ناهموار نه پزشکی بود و نه کسی که بتواند کمک‌اش کند. او می‌گوید: «دردم بیش‌تر می‌شد؛ اما موتر توقف نمی‌کرد و من بی‌هوش شدم».

این زن جوان می‌افزاید که هنگامی که به‌ هوش آمد، همه‌چیز تمام شده بود. نوزادش  در همان مسیر سقط شده بود.  خماری با چشمان اشک‌آلود می‌گوید: «شوهرم کنار جاده خاک جمع می‌کرد تا فرزندم را دفن کند و فرزندان دیگرم با چشمان پر اشک به من نگاه می‌کردند. هیچ‌وقت فکر نمی‌کردم از مرز با جنازه‌ی نوزادم عبور کنم».

اکنون خماری با چهار کودک خردسال در یکی از ولسوالی‌های دورافتاده‌ی سمنگان زندگی می‌کند. بدنی ضعیف و روحی خسته دارد و هر روز با کم‌بود نان، دوا و سرپناه روبه‌رو است. او افزوده که دیگر واژه‌ی «خانه» را تنها در خاطراتش جست‌وجو می‌کند و هم‌واره نسبت به آینده‌ی فرزندانش نگران است. او گفت: «در این‌جا زندگی نمی‌کنیم، فقط زنده‌ایم».

هم‌چنان شماری دیگری از زنان اخراج‌شده از پاکستان از نبود امکانات پزشکی، خوراک و پوشاک شکایت می‌کنند. فرخنده، زنی که هم‌راه خانواده‌اش از کراچی پاکستان به افغانستان بازگشته، می‌گوید که چهار روز در مسیر بازگشت بدون آب و غذا بودند. او از دشواری‌های مسیر بازگشت می‌گوید: «چهار روز همراه وسایل خانه در راه بودیم؛ نه آب و نه غذا داشتیم».

او در ادامه می‌گوید که برخی از زنان از شدت سختی راه بی‌هوش می‌شدند و هیچ‌کسی برای‌شان کمک نمی‌کرد: «زنان بی‌هوش می‌شدند؛ اما هیچ‌کس نمی‌پرسید چه شده است. فقط می‌گفتند حرکت کنید و بروید.»

فرخنده، می‌افزاید که زنان باردار و مادران دارای نوزاد شیرخوار هیچ دست‌رسی به مرکزهای صحی و پزشکان نداشتند: «زنانی که باردار بودند یا کودک شیرخوار داشتند، نه داکتر داشتند و نه دارو. در تمام مسیر ترس و وحشت در چهره‌های‌شان دیده می‌شد. خیلی‌ها از شدت رنج طاقت نیاوردند. حتی یک لحظه نمی‌توانستیم توقف کنیم، چون هیچ‌کس به کمک‌مان نمی‌آمد».

او که اکنون در سمنگان زندگی می‌کند از شرایط زندگی در حاکمیت طالبان شکایت دارد و می‌گوید که بدون خانه و سرپناه زندگی می‌کند و تا اکنون هیچ نهاد دولتی یا غیر دولتی حمایت‌شان نکرده است: «ما به افغانستان برگشتیم؛ اما این‌جا هیچ خانه‌ای برای زندگی نداریم. بچه‌هایم بیمار شده‌اند و جایی برای درمان‌شان نداریم. دیگر هیچ‌چیز نداریم و هیچ‌کس نیست به داد ما برسد».

در همین حال، فعالان حقوق زن با ابراز نگرانی می‌گویند که به زنان و کودکان بازگشتی در مسیر و پس از آن هیچ‌گونه رسیدگی صورت نمی‌گیرد و این وضعیت پیامدهای منفی، از جمله افزایش مرگ‌ومیر مادران و نوزادان، در پی خواهد داشت.

کرشمه حیدری، فعال حقوق زن، با نگرانی وضعیت زنان در مسیر بازگشت اجباری را تشریح کرده و می‌گوید که آنان با خطرهای جدی روبه‌رو می‌شوند و از نبود امکانات پزشکی و دارویی رنج می‌برند. بانو حیدری افزوده که دولت‌هایی که مهاجران را به اجبار از کشورهای‌شان اخراج می‌کنند، خلاف کنوانسیون‌های بین‌المللی عمل می‌کنند. به‌گفته‌ی او، این اقدام‌ها نه تنها حقوق انسانی زنان و کودکان را نقض می‌کند؛ بلکه جان آنان را نیز به خطر می‌اندازد.

این فعال حقوق زنان تأکید می‌کند که افراد آسیب‌پذیر به‌ویژه زنان باردار باید در اولویت حمایت‌ها در کشورشان قرار گیرند و هشدار داده است: «حکومت باید هرچه زودتر به بازگشت‌کنندگان رسیدگی کند؛ در غیر این صورت، این روند بازگشت می‌تواند به بهای جان بسیاری از زنان و کودکان تمام شود».

پس از تسلط طالبان در اگست ۲۰۲۱، وضعیت زنان در افغانستان به‌شدت دگرگون شد. بسته‌شدن دروازه‌های مکتب و دانش‌گاه‌ به‌روی دختران، ممنوعیت کار برای زنان در بیش‌تر اداره‌ها و محدودیت شدید بر آزادی‌های اجتماعی، هزاران زن را مجبور به ترک کشور کرد. بسیاری از آنان در نخستین فرصت به پاکستان و ایران رفتند، زیرا این دو کشور در همسایگی افغانستان قرار دارند و دست‌رسی به آنان آسان‌تر بود.

با این حال، سیاست‌های پاکستان در برابر مهاجران افغانستانی طی سال‌های پسین تغییر کرده است. اسلام‌آباد، بارها تأکید کرده که حضور طولانی‌مدت مهاجران فشار اقتصادی و امنیتی بر کشور وارد می‌کند. از سال گذشته، دولت پاکستان اعلام کرد که تمامی مهاجران بدون مدرک را اخراج خواهد کرد. این سیاست، حتا کسانی را شامل شده که در انتظار بررسی پرونده‌های مهاجرتی‌شان توسط سازمان ملل یا کشورهای غربی هستند.

بر اساس گزارش نهادهای حقوق بشری، در سال گذشته بیش از ۶۰۰ هزار مهاجر افغانستانی از پاکستان اخراج شدند. این روند در بسیاری موردها هم‌راه با نقض حقوق بشر بوده است: بازداشت‌های خودسرانه، محرومیت از دریافت دارو و خدمات اولیه و حتا جداسازی خانواده‌ها. زنان و دختران بیش‌ترین آسیب را از این روند متحمل شده‌اند، زیرا آنان نه‌تنها با خطر بازگشت به افغانستان مواجه‌اند، بلکه در پاکستان نیز از فرصت کار، آموزش و زندگی مستقل محروم‌ اند.

سازمان ملل متحد، دیده‌بان حقوق بشر و شماری دیگر از نهادهای بین‌المللی بارها از پاکستان خواسته‌اند که اخراج اجباری مهاجران را متوقف کند. این سازمان‌ها هشدار داده‌اند که بازگرداندن اجباری زنان و دختران به افغانستان، به معنای بازگرداندن آنان به شرایطی است که حقوق اساسی‌شان پایمال می‌شود.

با وجود درخواست‌های مکرر مهاجران و هشدارهای نهادهای بین‌المللی، روند اخراج هم‌چنان ادامه دارد.