«طرح موزاییک» یوناما؛ نقشه‌ی راهی که زنان را نادیده گرفت
آی‌نور سعیدپور
با آغاز روند مشورت‌های تازه سازمان ملل متحد، زیر عنوان «طرح موزاییک» برای آینده‌ی سیاسی افغانستان، موجی از انتقادها از سوی فعالان زن و نهادهای حقوق بشری در داخل و خارج کشور به راه افتاده است. این طرح که از سوی دفتر نمایندگی سازمان ملل (یوناما) راه‌اندازی شده، با هدف ایجاد یک چهارچوب فراگیر برای گفت‌وگو با تمامی «ذینفعان» طراحی شده است؛ اما از نگاه بسیاری از زنان و فعالان جامعه مدنی، این طرح نه‌تنها پاسخی به بحران موجود نمی‌دهد؛ بلکه می‌تواند گامی در جهت «مشروعیت‌بخشی و عادی‌سازی» روابط جهانی با طالبان باشد.
استیفان اسمیت، سخن‌گوی یوناما، در روزهای گذشته گفته است که این سازمان در قالب طرح موزاییک با تمامی طرف‌ها از جمله طالبان در تماس است. همین موضع‌گیری سبب شد تا بسیاری از زنان افغان این روند را آغاز طرحی بدانند که نه‌تنها به خواست‌های واقعی مردم افغانستان توجه ندارد؛ بلکه زنان را، که به گفته‌ی آنان از «عمده‌ترین قربانیان» نظام طالبان و سیاست‌های این گروه اند، از ساختار تصمیم‌گیری حذف کرده است.
منتقدان طرح موزاییک، یکی از نگرانی‌های عمده‌شان را به تجربه‌ی پیشین نشست‌های دوحه و توافق‌نامه‌ای عنوان می‌کنند که برآینده حاکمیت دو باره‌ی طالبان پس از ۲۰ به افغانستان بود. در جریان گفت‌وگوهای صلح میان ایالات متحده و طالبان در دوحه، زنان از میز گفت‌وگوها کنار گذاشته شدند. این توافق‌نامه، بدون مشارکت جامعه‌ی مدنی افغانستان، راه را برای خروج نیروهای خارجی و به دنبال آن، فروپاشی نظام جمهوری و بازگشت طالبان هموار کرد.
فعالان حقوق زن بر این باور اند که تجربه‌ی تلخ دوحه باید زنگ خطری برای هرگونه طرح مشابه باشد. آنان می‌گویند که اگر در گذشته حذف زنان منجر به تسلط گروهی شد که حقوق انسانی را نادیده گرفت، اکنون نیز نادیده‌گرفتن آنان در روندهای نوین سیاسی می‌تواند به تحکیم قدرت طالبان بینجامد.
حلیمه پژواک، یکی از فعالان حقوق زن، عمل‌کرد سازمان ملل را در چهار سال گذشته «منفعلانه و پرسش‌برانگیز» توصیف کرده و می‌گوید: «سازمانی که باید مدافع حقوق بشر باشد، اکنون با احتیاط و گاه حمایت پنهان، راه را برای پذیرش طالبان هموار می‌کند». پژواک می‌گوید که کمک‌های انسان‌دوستانه‌ای که بدون شرط به افغانستان ارسال می‌شود در اختیار طالبان قرار می‌گیرد و این گروه با استفاده از این کمک‌ها تقویت ساختار شان استفاده می‌کند.
پژواک با انتقاد از این طرح می‌گوید: «سازمان ملل متحد نمادی از حفظ اصول حقوق بشر، عدالت و آزادی شناخته می‌شود؛ اما عمل ما شاهد انفعال و حتا مشروعیت‌بخشی غیرمستقیم به گروه طالبان بودیم. گروهی که فاعد هرگونه مشروعیت داخلی و بین‌المللی است.»
این فعال حقوق زن، می‌گوید که پس از نظام سقوط جمهوری در افغانستان، نمایندگی سازمان ملل به جای این که از حقوق بشر و آزادی‌های فردی به ویژه زنان و دختران در این کشور دفاع کند؛ سیاست «محتاطانه» با طالبان را در پیش گرفته و حتا تلاش کرده است که نمایندگان این گروه را به نشست‌های جهانی نیز دعوت کرده و حضور آن‌ها در سطح جهانی را عادی‌سازی کند.
خانم پژواک کمی‌افزاید که سازمان ملل در نزدیک به چهار سال گذشته، عمل‌کرد «موفقی» در دفاع از اصول بنیادی این سازمان نداشته است.
هدیه صاحب‌زاده، دیگر فعال حقوق زن، می‌گوید که طرح موزاییک، در اصل نادیده‌گرفتن وضعیت وخیم زنان در حاکمیت طالبان است. او می‌افزاید: «جهان در چهار سال گذشته بارها از طالبان خواسته حکومت فراگیر تشکیل دهد، حقوق بشر را رعایت کند و زنان را به حقوق‌شان برساند؛ اما طالبان بارها این خواسته‌ها را رد کرده و به سرکوب ادامه داده‌اند. حالا چرا باید همان خواسته‌ها را دوباره بدون ضمانت مطرح کرد؟»
این فعال حقوق زن، می‌افزاید که طالبان در این مدت ثابت کرده که به هیچ از تعهدهای خود عمل نکرده و امتیازهای که این گروه در طرح یوناما خواستار آن شده تنها جای‌گاه سیاسی این گروه را در سطح جهانی عادی‌سازی می‌کند.
شبانه شبدیز نیز با اشاره به سابقه‌ی تعهدهای طالبان، می‌گوید که این گروه به تعهدات توافق‌نامه دوحه عمل نکرده و نه‌تنها حقوق بشر را رعایت نکرده؛ بلکه زنان را به حاشیه‌ی کامل رانده است. او تأکید می‌کند که سازمان ملل نباید با طرح‌هایی مانند موزاییک، این روند را تایید کند.
او می‌گوید: «جهان شاهد است که طالبان خلاف آنچه که در میز گفت‌وگوهای دوحه گفته بود، عمل کرده است. امروز نقض حقوق بشر در افغانستان جریان دارد، نظام آپارتاید جنسیتی نهادینه شده، مردم افغانستان در یک وضعیت اسفناک و بدی به سر می‌برند».
شبانه می‌افزاید که با این طرح مخالفت است و زنان هیچ خواستی از طالبان ندارد؛ بل که جامعه‌ی «بدون طالبان» را می‌خواهد. شبانه می‌گوید که حقوق زنان و دختران نباید تنها به آموزش و کار محدود شود.
بیانیه‌ای جمعی از کنش‌گران حقوق بشری نیز که اخیراً منتشر شده، طرح موزاییک را «انحراف از مأموریت سازمان ملل» دانسته‌اند. در این بیانیه آمده است: «ما با نگرانی عمیق، این طرح را از منظر انحراف از مأموریت مصوب سازمان ملل، حذف مردم افغانستان از روند تصمیم‌گیری، و فراهم‌سازی زمینه‌ی عادی‌سازی قدرت یک گروه سرکوب‌گر و فاقد مشروعیت ملی مورد نقد قرار داده‌ایم.»
این فعالان هشدار داده‌اند که ساختار طرح موزاییکی، با تبدیل اصول حقوق انسانی به موضوع قابل‌چانه‌زنی، در تضاد مستقیم با مأموریت سازمان ملل برای پاسداری از حقوق بشر است. آنان تاکید دارد که مشارکت طالبان به‌عنوان «ذینفع اصلی» به معنای پذیرش ضمنی آنان به عنوان نماینده‌ی مشروع مردم افغانستان است؛ در حالی‌که اکثریت مردم این گروه را به رسمیت نمی‌شناسند.
یکی از نقدهای بنیادین به طرح موزاییک، حذف نظام‌مند زنان از فرایندهای جهانی مربوط به آینده افغانستان است. از نشست‌های صلح دوحه تا گردهمایی‌های اخیر در دوحه و اسلو، همواره صدای زنان یا حذف شده یا به حاشیه رانده شده است. این در حالی است که بسیاری از نهادهای بین‌المللی و قطع‌نامه‌های شورای امنیت بر مشارکت معنادار زنان در تصمیم‌سازی‌های کلان سیاسی تأکید کرده‌اند.
به باور منتقدان، حذف زنان از چنین طرح‌هایی، نه تنها با اصول دموکراسی و حقوق بشر در تضاد است، بلکه عملاً آینده‌ی سیاسی افغانستان را به‌گونه‌ای طراحی می‌کند که نیمی از جمعیت کشور در آن جایی نخواهند داشت.
کنش‌گران حقوق بشر می‌گویند که سازمان ملل متحد، اگر خواهان ایفای نقش مؤثر و معتبر در افغانستان است، باید به جای تعامل «پشت‌پرده» با طالبان، بر اصول بنیادی‌اش یعنی عدالت، برابری و حقوق بشر پافشاری کند. تنها در آن صورت است که طرح‌هایی مانند موزاییک می‌توانند از یک نقشه‌ی بحث‌برانگیز، به راه‌حلی واقع‌گرایانه تبدیل شوند.
