زن و نوروز

زنان در جشن‌های مختلف فرهنگی به‌ویژه جشن باستانی سال نو یا نوروز، نقش برگزارکنندگان این مناسبت‌ها را دارند. در مناسبت‌های فرهنگی آنان پرمشغله‌ترین روزهای کاری را که شامل خانه‌تکانی، پخت‌وپزهای مناسبتی و چیدن سفره‌‌ی هفت سین در نوروز و پذیرایی از مهمانان می‌باشد؛ را برعهده دارند. اما این تنها نقش زنان در جشن نوروز نیست. ناگفته پیداست که روزهای سال نو و برپایی جشن نوروز بدون نقش زنان تا هزاران سال نمی‌توانست دوام پیدا کند. زنان دوام دهنده‌ و قوام بخش جشن نوروز در گستره‌ی جغرافیای شرقی است.

پیوند زن و نوروز

نوروز جشن زایش طبیعت است و تاریخ گواه آن است که زنان به «سازند‌گان تمدن بشری» معرفی شده‌اند. نوروز را جشن زایش طبیعت، تازگی، سرزندگی و نو شدن زمین می‌دانند و زن اولین بشری است که با زمین رابطه‌‌ی دوستانه برقرار کرده است. براساس باور و تحقیق انسان ‌شناسان، زنان با امر کشت و زرع پیش از مردان آشنایی داشته‌اند. ویل دورانت معتقد است که سر‌و‌کار زنان ابتدا با زمین بوده است و کسب پیشه‌ی ساحری کاهنان و مامایی زنان و به دست گرفتن پیشه‌ی طبابت نیز ریشه در آشنایی آنان با زمین و شناخت گیاهان داشته است. ایولین رید، نویسنده‌ی فمینست، در کتاب «آزادی زنان» می‌نویسد که کار زنان در عرصه‌های مختلف منجر به تولد بشر گروهی «collective» شد. علاوه بر این، پیوند زن و نوروز چنان ریشه‌دار و عمیق است که عده‌ای نوروز را روز زن گفته‌اند. روایاتی است که در گذشته‌های دور، در اول بهار مردان برای زنان هدایایی به پاس عشق و قدردانی می‌دادند. در بعضی روستاها نیز امروزه مردان برای قدردانی در روزهای نوروز در خانه می‌نشینند و زنان به گشت‌و‌گذار در طبیعت می‌پردازند.

با توجه به گذشته‌ی تاریخی و پیوند زن و نوروز، آمده است که زردشتیان، الهه‌ زایش را مادینه می‌دانند و نیز معتقد هستند که الهه گیاه و نگهبان زمین هم مادینه است و این نشانی از باروری زایش است و چون طبیعت برپایه زایش و پرورش نهاده شده است، پس از این‌رو، تازه‌گی طبیعت و زایشگری آن را روز «زن» نام نهاده‌اند.

زن و نوروز در افغانستان

نوروز با شعر «ملاممدجان» پیوند دیرینه دارد. این شعر براساس یک رویداد تاریخی در افغانستان است. دختر جوانی که دل‌باخته‌ی ملا ممدجان است. از او می‌خواهد که با هم در جشن نوروز به مزار بروند و در پای روضه سخی برای رسیدن به وصال یک‌دیگر دعا کنند. این اشاره به مراسم نوروز در این شهر تاریخی می‌کند که شامل میله‌ی گل سرخ است. به همین مناسبت روز چهارشنبه اول سال نو، روز «چهارشنبه مراد» یا چهارشنبه سوری برای زنان محسوب می‌شود. در این روز فقط زنان می‌توانند در روضه سخی بیایند و مردان حق داخل شدن به روضه را ندارند. (چند سالی است این رسم از بین رفته و با آمدن طالبان محدودیت‌های جدی بر برپایی جهنده بالا نیز وضع شده است.)

افغانستان کشور آیین‌های نوروزی است. میله گل سرخ فقط در روز نخست سال نو محدود نمی‌شود، بلکه میله‌های نوروزی بعد از مزار در کابل نیز در جریان است؛ مانند میله خواجه صفا، جشن ارغوان و زیارت سخی که در کنار جشن‌های رسمی، زنان چند روز پیش از نوروز، هفت‌میوه برای پذیرایی از مهمانان آماده می‌کنند. هم‌چنین زنان در افغانستان، در روز‌های پیش از سال نو، نسبت به مردان نقش برجسته‌تری در تجلیل از نوروز دارند. آنان به پیش‌واز نو شدن طبیعت کارهای ویژه‌ی را در خانه انجام می‌دهند. آنان خانه و خانواده را آماده نوروز می‌کنند. اشیای زاید یک‌ساله را دور می‌اندازند، خانه را تمیزکاری و گردگیری می‌کنند و به اضافه آن، فرش‌ها و پرده‌ها را شسته و انباری‌ها را تر و تمیز می‌کنند. در واقع، زنان بازی‌گران اصلی جشن نوروز هستند. علاوه بر کار و پاک‌کاری خانه، دیگر سنت‌های رایج نوروزی در افغانستان با بازی‌گری زنان انجام می‌شود.

ترانه‌سرایی، دایره‌زنی، جوش دادن سمنک جوش، کفچه زدن، چیدن سفره‌ی هفت سین و تهیه هفت میوه، رفتن زنان به‌صورت دسته جمعی به زمین‌های سرسبز، زیارت‌‌ها و تپه‌‌ها رفتن و پوشیدن لباس‌های گل‌گلی از جمله رسم‌های رایج میان زنان در افغانستان است.

سمنک

غذای ویژه‌ی نوروزی میان مردم افغانستان و کشورهای پارسی زبان‌ها است که معمولاً در اول سال با آرد گندم، جوانه گندم، آب و روغن تهیه می‌شود. زنان در اولین شب بهار دور دیگ سمنک حلقه کرده و به صورت دسته‌جمعی ترانه و چهار بیتی‌های ویژه‌ی سمنک را می‌خوانند. تا آماده شدن سمنک آنان با شادمانی می‌خوانند: «سمنک در جوش با کف‌چه زنیم، دیگران در خواب با دف‌چه زنیم.»

تهیه هفت میوه و سفره‌ی هفت سین

یکی دیگر از رسوم عام در روزهای سال نو و جشن نوروز در فرهنگ پارسی زبان‌ها و مردم افغانستان، تهیه هفت میوه و چیدن سفره‌ی هفت سین، مزین کردن آن با هنر و خلاقیت یکی دیگر از هنرهای زنان در نوروز است.

زنان در طول تاریخ با کارکرد‌های زنانه‌ی خویش در نوروز، این جشن را رونق بخشیدند. سنت‌های نوروزی را ماندگار ساخته‌اند. آنان توانسته‌اند بقا، شادی و خوش‌بختی بشر را حفظ و در قالب مناسبت‌ها نسل‌به‌نسل انتقال داده و باعث نگه‌داری الگوهای فرهنگی و نمادها در جامعه شوند. از سوی هم، برگزاری جشن‌های دسته‌جمعی و تجمع زنان، باعث ایجاد هم‌بستگی میان آنان می‌شود. به‌باور کارشناسان جامعه شناسی، گردهمایی زنان به‌دلیل‌های متفاوتی می‌تواند در امور سامان‌‌بخشیدن به جامعه کمک کرده و زمینه‌ساز هم‌بستگی میان مردم باشد.

این در حالی‌ست که اکنون طالبان، تجلیل از جشن باستانی نوروز را «حرام» دانسته و آنرا ممنوع کرده است. اما با آن‌هم زنان در خانه‌های شان از نوروز تجلیل کردند.