بنبست گذرنامه و ممنوعیت سفر؛ دختران افغانستانی بورسهای تحصیلیشان را از دست میدهند
گزارشگر: آیدا پویا | ویراستار: آینور سعیدپور
با وجود افزایش بیسابقه درخواست دختران افغانستانی برای بورسهای تحصیلی خارجی، صدها نفر از آنان به دلیل تمدیدنشدن گذرنامه، منع سفر بدون محرم و محدودیتهای طالبان بر آموزش عالی، قادر به خروج از افغانستان نیستند. شماری از این دختران که بورسهای معتبر دانشگاهی در کشورهای منطقه و غربی بهدست آوردهاند، اکنون میان امید تحصیل و سدهای اداری و اجتماعی گرفتار ماندهاند؛ در حالی که رؤیای آموزش برایشان آخرین روزنهی امید است.
در یکی از محلههای غرب کابل، مریم ۲۰ساله، روزش را با روشنکردن کمپیوتر و مرور سایتهای تحصیلی آغاز میکند. اتاق کوچک او پر از کتابهای زبان، کاغذهای یادداشت و بروشور دانشگاههاست؛ نشانههای دختر جوانی که با وجود ممنوعیت آموزش عالی زنان در افغانستان، هنوز امیدش را به آینده گره زده است.
مریم میگوید ماههاست در جستوجوی بورس است؛ اما چالش اصلی نه قبولی و نه آمادگی درسی، بلکه امکان خروج از افغانستان است. او میگوید: «هر بار یک فرصت تازه میبینم، خوش میشوم. اما وقتی شرایط سفر، داشتن محرم، تمدید پاسپورت/گذرنامه یا مدارک لازم را میخوانم، احساس میکنم همهچیز از قبل برای ما بسته شده است.»
مریم تنها یکی از صدها دختر افغانستانی است که پس از مسدودشدن دروازههای دانشگاهها، چشم به خارج دوختهاند؛ نسلی که برای ادامهی تحصیل باید از میان لایههای چندگانه محدودیت عبور کند.
نهادهای بینالمللی و برخی کشورهای منطقه، بورسهایی را برای دختران افغانستانی اختصاص دادهاند؛ اما روند استفاده از این فرصتها هر روز دشوارتر میشود.
فروزان، ۲۱ساله، یکی از همین دانشجویان است که با وجود قبولی در یک دانشگاه ترکیه، هنوز در کابل گیر مانده است. او ماههاست برای آمادهسازی مدرکها، ترجمه اسناد و آزمون زبان تلاش کرده است، اما یک مانع بزرگ تمام تلاشهای او را معطل نگه داشته: گذرنامه تمدید نشده است.
تمدیدنشدن گذرنامه خواب را از چشمان فروزان رووده است و اکنون در ترس از دستدادن بورس آموزشیاش به سر میبرد. «همهچیز آماده است؛ پذیرش دانشگاه دارم، خوابگاه مشخص شده، هزینهام هم توسط بورس تأمین است. اما پاسپورتم معطل مانده و هر روز از ترس اینکه نکند بورس را از دست بدهم، خوابم نمیگیرد.»
بهگفتهی او، چندین دوستش در همین ماه مجبور شدهاند بورسهای خود را لغو کنند. «وقتی اداره پاسپورت کار نمیکند، یعنی همه فرصتها برای ما قفل است.» فروزان میگوید که گاهی به این فکر میکند که «تمام زحمتش بر باد میرود»، اما هنوز ایستاده است. «تحصیل رؤیای من است. شاید دیر شود، اما از تلاش دست نمیکشم.»
فرار از بنبست
در این میان، فرشته رحمانی، ۲۳ساله از بلخ، یکی از معدود دخترانی است که توانسته پس از ماهها تلاش از افغانستان خارج شود. او اکنون دانشجوی رشته «رسانه و ارتباطات» در یکی از دانشگاههای قزاقستان است.
فرشته با یادآوری روزهایی که پشت مرز و ادارات منتظر بود، میگوید: «برای من هم ساده نبود. سهبار ویزایم رد شد. چند بار درخواست پاسپورتم به مشکل خورد. آخرین بار تنها با کمک یک نهاد آموزشی بینالمللی توانستم از افغانستان بیرون شوم.»
اما خروج از افغانستان برای فرشته پایان ماجرا نبود. او امروز از دور، بار سنگینی را روی شانههایش حس میکند: «احساس میکنم مسئولیت دارم. برای خودم درس نمیخوانم؛ برای دخترانی میخوانم که هنوز پشت دروازهها ماندهاند و صدایشان شنیده نمیشود.» فرشته آرزو دارد روزی به وطن بازگردد و در بازسازی نظام آموزشی سهم بگیرد؛ «اگر شرایط اجازه دهد».
لیلا احمدی، فعال حقوق زنان، میگوید که محدودیتهای طالبان در سه سطح متفاوت مسیر تحصیل دختران افغانستانی را مسدود کرده است. به گفتهی او، بستهکردن مرکزهای آموزشی بهروی دختران بالاتر از صنف ششم، محدودیت سفر بدون محرم، مشکلهای گسترده در صدور و تمدید گذرنامه از اصلیترین چالشهای است که در برابر آموزش دختران وجود دارد.
او میگوید بسیاری از دختران فرصتهای معتبر را از دست دادهاند: «دختران بورس دارند، قبولشدهاند، و حتا خوابگاهشان مشخص شده؛ اما نمیتوانند کشور را ترک کنند. برخی مجبور میشوند بورس را لغو کنند، چون محرم ندارند یا پاسپورتشان تمدید نمیشود.»
لیلا تأکید میکند که نهادهای بینالمللی باید سازوکارهای جاگزین ایجاد کنند: «تا زمانی که طالبان این محدودیتها را برندارد، تنها راه نجات دختران افغانستانی، ایجاد تسهیلات ویژه و انعطافپذیر است.»
عبدالحمید فهیم، کارشناس آموزش عالی، وضعیت فعلی را «بحران خاموش» مینامد. او باور دارد که ادامهی این روند سبب از دست رفتن ظرفیت علمی یک نسل میشود. «افغانستان دختران مستعد فراوان دارد. اگر این فرصتها از بین برود، آیندهی علمی کشور ضربهای میخورد که جبران آن دهها سال زمان میبرد.»
این کارشناس هشدار میدهد که در نبود راهحل، جریان فرار استعدادها تشدید میشود. به گفتهی فهیم، دخترانی میان ماندن بدون تحصیل یا ترک غیرقانونی کشور یکی را انتخاب کنند، بهطور ناخواسته به خطر روبهرو میشوند.
در وضعیتی که آموزش بالاتر از صنف ششم بهروی دختران در افغانستان ممنوع شده است؛ ادامه آموزش در خارج از افغانستان تنها امید برای بسیاری از آنان است. اما این امید نیز در پیچوخم محدودیتهای طالبان، روندهای اداری معطلشده و موانع اجتماعی ناپدید میشود.
