قانون “امر به معروف”؛ میخی بر تابوت آزادی بیان

به‌باور شماری از فعالان رسانه‌ی، تصویب قانون «امر به معر‌وف و نهی از منکر» از سوی طالبان، آزادی‌بیان را محدودتر کرده و هم‌چنان زمینه‌ی حذف دسته‌جمعی روزنامه‌نگاران زن را از رسانه‌ها فراهم می‌کند. آنان با ابراز نگرانی می‌گویند که طالبان با توشیح و تنفیذ این قانون، به‌طور مستقیم زنان به‌ویژه کارکنان زن در رسانه‌ها را هدف قرار دادند.

خبرگزاری بانوان افغانستان، در مورد تاثیر و پیامد اجرای‌شدن این قانون بر فعالیت‌های رسانه‌ای خبرنگاران زن، با ده نفر از این زنان که اکنون نیز در رسانه‌های داخلی فعالیت دارند، در سه ولایت بزرگ کشور از جمله کابل، هرات و بلخ گفت‌و‌گو کرده است. این خبرنگاران، با ابراز نگرانی می‌گویند که قانون تازه‌ی طالبان، اخرین میخ‌های است که بر «آزادی نیم‌بند» و بسیار «ناچیز» رسانه‌ها کوبیده شده است.

خبرنگاران زن، با محدودیت‌های دست‌و‌پاگیر طالبان و سیاست‌های «خودسانسوری» در رسانه‌های داخلی کشور مواجه استند؛ آنان می‌گویند که اجرای‌شدن این قانون، تاثیر مستقیم برای انکار و کنار زدن شان خواهد داشت. 

مریم ناصری*، با هشت سال تجربه‌ی کار در رسانه‌های محلی بلخ می‌گوید: «پس از این کار رسانه‌ها لنگ خواهد شد. در این میان، استعداد‌های زیادی از بین خواهد رفت. خبرنگاران زن که یکی از کلیدی‌ترین بخش کار رسانه‌ای هستند؛ کنار زده می‌شوند و این نگران‌کننده است».

مریم، نگران حذف کامل شان از بستر رسانه‌ها است و اظهار می‌کند که به علت «عورت» دانستن صدای زن در قانون تازه‌ی این گروه، شنیدن صدای زن از رسانه‌ها «ناممکن» خواهد شد که این باعث می‌شود تا «انگیزه‌ی کار» خود را از دست بدهد. 

مژگان رستمی*، خبرنگار از هرات که به دلیل محرومیت از آموزش از دانش‌کده‌ی خبرنگاری دانش‌گاه هرات فارغ‌التحصیل نشده؛ اما تجربه‌ی چندین ساله در عرصه‌ی کار رسانه‌ای دارد، می‌گوید: «پس از محرومیت از آموزش، اکنون با تصویب این قانون، قرار است کارم را نیز از دست بدهم. اجرای‌شدن قانون تازه‌ی طالبان، به نظرم سنگ بزرگ‌تری  بر سر زنان به‌ویژه‌ خبرنگاران است. وقتی صدا و صورت عورت باشد چگونه می‌توان در رسانه بدون صدا و سیما کار کرد».

او پیامد نافذ شدن این قانون را ضربه‌ی محکمی بر جامعه‌ی رسانه‌ای افغانستان می‌داند. به‌باور وی: «وقتی زن در رسانه نباشد، وقتی تصویر نباشد، وقتی صدا‌های تکراری باشد و تنوعی نباشد آیا می‌توان گفت جامعه‌ی رسانه‌یی؟ زمانی یک جامعه پایدار می‌ماند که همه با هر جنسیتی باهم آزادانه در کنار هم زندگی کنند».

این خبرنگار زن، اجرای‌شدن قانون طالبان را «احمقانه» دانسته و می‌گوید که اقدام‌های این گروه در سه سال اخیر کاملا «زن‌ستیزانه و سرکوب‌گرایانه» بوده است. 

مژگان می‌گوید: «نگران هستم. همان‌طور که از آموزش، کار، گشت‌و‌گذار آزادانه، ورزش و تفریح منع شده‌ام، کاملا افسرده در خانه هستم؛ این روز سیاه را خواهران کوچک ما که اکنون صنف ۴ و ۵ هستند نیز تحمل کنند».

به‌باور مژگان، تا زمانی‌که طالبان در حکومت قرار دارند، زنان «قربانی سیاست‌های این گروه خواهند بود» و چرخه‌ی «سرکوب و سانسور» ادامه خواهد داشت. 

محجوبه*، خبرنگار از بلخ در مورد تاثیر قانون «امر به معروف و نهی از منکر» بیان می‌کند: «خبرنگاران زن، مستثنا از این قانون نیستند؛ بلکه آنان هدف اصلی این قانون استند. صدا و صورت زن در قانون تازه‌ی طالبان، «عورت» دانسته شده و از طرفی صدا و صورت یکی از بخش‌های مهم در فعالیت‌های رسانه‌ای است. در صورتی که صدای زن شنیده شده و صورت آنان در پرده‌ی تلویزیون‌ها دیده شود، امر به معروف در این زمینه یک سلسله روش‌ها یا کارهای‌ را روی دست خواهد گرفت تا زنان را از رسانه دور کند».

همهمه‌ای حذف زنان 

الهام*، پس از خبر نافذ شدن قانون «امر به معروف و نهی از منکر» در کار خود «ترس و بیم را حس» می‌کند. او می‌گوید: «لحظه شماری می‌کنم که چه زمانی پشت دروازه‌ی رسانه‌ی ما آمده و می‌گویند؛ “نشرات تان را متوقف کنید”. این نگران کننده است زیرا من و بسیاری از همکارانم که نان‌آور خانواده استند، بیکار خواهیم شد».

هرچند این قانون هنوز جنبه‌ی عملی نداشته؛ اما الهام نوجوان را درگیر کرده و می‌گوید: «حتا فراگیر شدن خبر این قانون، تاثیر بدی روی روان ما گذاشته است که به شدت نگران سرنوشت نامعلومی هستم که با آن مواجه هستیم».

فرشته ابدال*، خبرنگار محلی از هرات در صحبت با خبرگزاری بانوان افغانستان، در مورد نگرانی‌های شان از نافذ شدن این قانون می‌گوید؛ اکنون که این موضوع تازه است و سر زبان‌ها، قانونی که هنوز اجرای‌ نشده؛ اما دور از انتظار تاثیراتی را بالای روان خبرنگاران زن گذاشته است. 

فرشته اظهار می‌کند: «حکایت‌های تلخی زمزمه می‌شود از اجرای‌شدن قانون تازه. بیم داریم از خانه‌نشینی و حذف کامل. اکنون که تازه تصویب شده، وای به‌روزی که عملی شود؛ نه تنها هیچ خبرنگار زن بلکه همه‌ی زنان از جامعه حذف می‌شوند. جاده‌ها بدون حضور عابران زن خواهد بود و زنان از صحنه‌ی روزگار در جغرافیایی به نام افغانستان، محو می‌شوند».

«نگرانی من این است که مانند روزهای اول سقوط، زمانی‌که طالبان برای بار دوم وارد کشور شدند؛ من خانه‌نشین شوم. تصور همان حال افسرد‌گی را دارم. می‌ترسم آن روزها را دوباره تجربه کنم. شاید روزهای بدتر از آن».

زنان در این میان نگران رسیدگی به حقوق شان نیز استند. شماری از آنان می‌گویند که اگر دروازه‌های رسانه‌ها به‌روی خبرنگاران زن مسدود شد، دیگر کسی نخواهد بود تا در مورد حق و حقوق زنان در رسانه‌ها بحث کند. 

شفیقه محب*، گزارش‌گر فرهنگی در یک وب‌سایت خصوصی از کابل نیز در مورد پیامد قانون تازه‌ی «امر به معروف و نهی از منکر» ابراز نگرانی کرده و می‌گوید: «این محدودیت‌ها می‌توانند منجر به خودسانسوری خبرنگاران زن و حتا اجبار آنان به ترک حرفه‌‌ی شان شود. هم‌چنین، این قانون به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به تضعیف صدای زنان و کاهش تنوع در رسانه‌ها منجر خواهد شد».

او نگران کنار زدن بیش‌تر زنان از جامعه است و می‌گوید: «با ادامه‌ی این روند، زنان از تمامی عرصه‌های عمومی و مهم اجتماعی کنار زده می‌شود. نگران هستم که به مرور زمان، جایگاه و نقش زنان در جامعه به‌طور کلی از بین برود. این وضعیت نه تنها به ضرر خود زنان؛ بلکه به ضرر کل جامعه‌ی افغانستان خواهد بود، چرا که زنان نقش حیاتی در بازتاب واقعیت‌های جامعه‌ و ایجاد تغییرات مثبت دارند». 

دغدغه‌ی نان 

در میان روایت‌های ناامید کننده‌ی خبرنگاران زن، زنانی هستند که بیش‌تر بیمی از اجرای‌شدن قانون طالبان دارند؛ آنان سرپرست و تنها نان‌آور خانواده‌های شان هستند. این زنان، محرومیت‌ها و محدودیت‌های طالبان را به جان خریده و راضی به معاش نه‌چندان «کافی» رسانه‌های استند که پس از جمهوریت نفس می‌کشند. 

کرشمه شمس*، گوینده‌ی یک رادیویی محلی در کابل می‌گوید: «در کنار من خانم‌های دیگری نیز خبرنگار هستند که نان‌آور خانواده‌اند. بزرگ‌ترین دغدغه و نگرانی شان حذف زنان از فعالیت‌های رسانه‌ی است. آنان می‌گویند که اگر طالبان اجازه‌ی فعالیت خبرنگاران زن را بگیرند، چه کسی لقمه نانی را به دست آنان و فرزندان شان خواهد داد.»

ثریا فکرت*، خبرنگار دیگر که سرگرم تهیه‌ی خبر در یک رسانه‌‌ی خصوصی در کابل است. او که سرپرست خانواده‌ی هفت نفری است، پس از تصویب قانون «امر به معروف و نهی از منکر» طالبان، در جست‌و‌جوی حرفه‌ی بدیل شده است. ثریا در این مورد می‌گوید: «نگران هستم لقمه نانی تهیه نتوانم. با خودم فکر می‌کنم در خانه خیاطی را آغاز کنم».

صدها زن و دختر دیگر در سراسر افغانستان از اجرای‌شدن قانون «امر به معروف و نهی از منکر» طالبان، متاثر خواهند شد. در این میان بیش‌ترین آسیب به خانواده‌های تحت سرپرستی زنان وارد می‌شود که نگرانی‌ها و ترس از دست‌دادن شغل خبرنگاری در میان شان افزایش یافته و دچار «استرس» شده و «فشار روانی» را تجربه می‌کنند. 

کار در پشت صحنه؛ اخرین “امید” ماندن در رسانه

باوجود ناامید‌‌ها، نگرانی‌ها از حذف زنان و یا ترک اجباری شغل خبرنگاری، برخی از خبرنگاران زن هم‌چنین امیدوار هستند که بتوانند به فعالیت‌های رسانه‌ای شان بدون صدا و صورت، ادامه دهند. 

به‌باور این دسته از خبرنگاران زن، آنان به‌طور کامل از رسانه‌ها «حذف نخواهند شد»؛ اما ساحه‌ی کاری زنان در رسانه‌های محدود خواهد شد. 

سارا دلیل*، از بلخ می‌گوید که حتا اگر طالبان، قانون تازه‌ی شان را اجرای‌شدن کنند، وجود خبرنگار زن در رسانه‌ها الزامی است، زیرا خبرنگاران زن می‌توانند به حیث ایدیتور، تهیه‌کننده‌های خبر و در مدیریت‌ وب‌سایت‌ها به کارشان ادامه دهند.

او می‌گوید: «من میخواهم مثبت بیاندیشم، چرا که در حال حاضر هم زنان در دیگر بخش‌ها به جز طبابت کم رنگ حضور دارند؛ اما خبر نگاران در هر شرایطی به کار خود ادامه داده‌اند و مطمینم بعد از این نیز چنین خواهد بود. امیدوارم آنچه که در قانون آمده با اندکی تغییرات اجرای‌شدن شود به طوری‌که صدا و صورت زنان عورت حساب نشود و خبرنگار زن بتوانند به کار شان ادامه دهند».

“شعارها تاثیری ندارد”

فیصل کریمی، رییس انستیتوت تحقیقات و مطالعات رسانه‌ای افغانستان و آموزگار پیشین دانش‌کده‌ی خبرنگاری در دانش‌گاه هرات، در مورد تصویب و اجرای‌شدن قانون «امر به معروف و نهی از منکر» طالبان و تاثیر آن بر فعالیت‌های رسانه‌ای به‌ویژه کار خبرنگاران زن می‌گوید؛ این قانون، موج شدیدتر از محدودیت‌ها را بر خبرنگاران زن وضع کرده است. 

او می‌افزاید: «مطمئنأ طالبان آهسته آهسته با صدور فرمان‌ها به نوبت وضعیت را برای رسانه‌ها و کار خبرنگاران زن بدتر و شدیدتر می‌کنند».

به‌باور وی؛ اگر چنین سیاست‌های دوام کند، روزی خواهد رسید که زنان به‌طور عموم از کار خبرنگاری و رسانه‌ای در افغانستان حذف شوند، «این رویداد دور از انتظار نیست». 

آقای کریمی، می‌گوید: «طالبان قطعا چنین برنامه‌های را روی دست‌ خواهند گرفت و سیاست‌های زن ستیزانه‌ای خود را هم‌چنین گسترش خواهند داد».

این فعال رسانه‌ای تلاش‌ها برای متوقف کردن محدودیت‌های طالبان را در حد شعار دانسته و از سکوت جامعه‌ی جهانی انتقاد کرده می‌گوید: «ما (فعالان رسانه‌ای) نگران این وضعیت هستیم که کاری برای این مسئله نمی‌توانیم و جامعه‌ی جهانی نیز در واکنش به این وضعیت خاموش‌‌اند. در این میان شعارها و واکنش‌های بین‌المللی هیچ تاثیری بالای طالبان نگذاشته و ندارد. با این حال وقتی طالبان می‌بیند که هیچ فشار عملی بر این گروه وجود ندارد، روز به روز به وضع بیش‌تر محدودیت‌ها می‌پردازند».

نثار آریانفر، مدیر پیشین برنامه‌های تولیدی در تلویزیون خصوصی «آرزو»، نیز از ممنوعیت‌های روزافزون طالبان بر حرفه‌ی خبرنگاری و خبرنگاران زن ابراز نگرانی کرده و در صحبت با خبرگزاری بانوان افغانستان، می‌گوید: «از همان روز سقوط کابل چیزی به نام آزادی‌بیان دیگر وجود ندارد، زیرا همه‌ی رسانه‌ها و خبرنگاران مجبورند به دستور این گروه فعالیت کنند؛ ولی محدودیت‌های تازه‌،  حضور کامل زنان را از عرصه‌ی رسانه مانند سایر عرصه‌ها کاملا نابود می‌کند».

او می‌افزاید: «فراموش نکنیم که حذف کامل زنان در اجتماع از لحظه‌ای شروع شد که مکتب و دانشگاه را بستند. زیرا تا چند سال آینده حتا اگر به فرض قانون امر به معروف و نهی از منکر گروه طالبان اجرایی هم نشود، آموزش کرده‌ای نداریم که فعالیت کند». 

طالبان در سومین سال از حاکمیت شان قانون «امر به معروف و نهی از منکر» را تصویب و تنفیذ کرده که در سراسر کشور نافذ است.

این قانون دارای چهار فصل و سی ماده است. در ماده‌ی سیزدهم این قانون که دارای هشت بند است، «احکام مربوط به حجاب زنان» بوده و پوشاندن همه‌ی بدن زنان «لازمی» خوانده شده است. 

در بند اول این ماده آمده است: «ستر تمام بدن زن لازمی است». 

در بند دوم گفته شده است: «پنهان کردن روی زن به سبب ترس از فتنه، ضروری است و در بخش سوم آن آمده است که «صدای زنان در اجتماع عورت است».

*نام مصاحبه شونده‌ها در این گزارش مستعار استفاده شده و از ذکر نام رسانه‌های داخلی جلوگیری شده است.